De opera Porgy and Bess barst van de klassiekers toch zien we ’m maar zelden. Waarom?

Wie had willen meeneuriën op ‘Summertime’ heeft pech. Ook ‘It Ain’t Necessarily So’ gaat swingend voorbij aan iedereen die dacht nog te kunnen aanschuiven bij George Gershwins opera Porgy and Bess. In rode kapitalen schreeuwt De Nationale Opera vanaf z’n website: ‘Helaas, alle voorstellingen zijn uitverkocht!’

Gek genoeg is Gershwins hitmachine in Nederland maar zelden te zien. In de jaren 1970 kwam eventjes de loop in het tragische liefdesverhaal dat zich afspeelt in arme, zwarte kring. Er waren voorstellingen van Groningen tot Venray, de pers berichtte onbekommerd over een rondreizend ‘negerensemble uit New York’.

Tegenwoordig is Porgy and Bess hooguit een of twee keer per decennium te zien. Helemaal onbegrijpelijk is dat niet, want sinds de première op Broadway in 1935 kent de opera gevoeligheden.

Laat me raden: kleur?

Om te beginnen. Na de eerste voorstelling klonk al kritiek op het ‘negatieve clichébeeld’  dat de opera zou tonen van verslaafde, gewelddadige zwarten. Ook had niet iedereen waardering voor de teksten in Afro-Amerikaans dialect (‘Lissen there, what I tells you’). De jazzcoryfee Duke Ellington sprak zelfs van ‘roetzwarte negroïsmen’. Anderen betwijfelden of George Gershwin, als witte, Joodse componist uit New York, wel verstand had van muziek met zwarte roots.

Waarom waagde hij zich eraan?

Ragtime, jazz en blues intrigeerden hem mateloos. Op z’n 15de draaide Gerswhin al mee in Tin Pan Alley, de vroege broedplaats van Amerika’s popcultuur. Later had hij succes met Rhapsody in Blue (1924), een stuk voor piano en jazzorkest waarin klassieke en Afro-Amerikaanse klanken vervloeien. Maar hij had niet alleen een muzikale drijfveer voor Porgy and Bess. Bij geboorte kreeg Gershwin de naam Jacob Bruskin Gershowitz; als zoon van uit Litouwen gevluchte Joden had hij ervaring met uitsluiting en armoede.

Hoe reageerde de operawereld op Porgy and Bess?

Voor een deel vol afschuw: zwarte muziek, brrr... Genuanceerder was Virgil Thomson, een destijds gezaghebbende componist en criticus. Hij hekelde weliswaar het ’onzinlibretto’ en de ‘nepfolklore’, maar prees Gershwins gebrek aan respect voor de smaakpolitie.

Een sof, die première?

Dat kun je met 124 voorstellingen op Broadway moeilijk zeggen. Maar pas in 1976 brak Porgy and Bess definitief door, met een succesvolle productie in Houston.

En Europa?

Dat is een raar verhaal. Gershwin was zes jaar dood toen Kopenhagen in 1943 de Europese première had. De Deense stad was bezet door de nazi’s, maar die maakten er pas na 22 voorstellingen een eind aan, onder het mom van entartete Kunst, ontaarde kunst. Alle rollen werden gespeeld door zwart geschminkte witte zangers.

Heet dat geen blackface?

Precies, maar die karikaturale weergave van Afro-Amerikanen was George Gershwin nu juist een gruwel. Hij stond erop dat Porgy and Bess werd gezongen door een gekleurde cast. Zelfs de New Yorkse Metropolitan Opera kreeg nul op het rekest toen men aanvoerde dat er onvoldoende klassiek geschoolde zwarte zangers te vinden waren. Tot op de dag van vandaag zien de erven-Gershwin streng toe op de casting.

De erven-Gershwin? Hebben die nog iets te vertellen? Het auteursrecht is toch na 70 jaar verlopen?

In principe wel, maar na wetswijzigingen valt Porgy and Bess pas vrij in 2030, 95 jaar na de première. En zo kan het gebeuren dat de auteursrechthouders De Nationale Opera hebben verplicht het stuk te spelen onder de titel The Gershwins’ Porgy and Bess. En dat het libretto niet mag worden afgedrukt. Stephen Sondheim, de Amerikaanse musicalgigant, heeft  ‘de hebzuchtige erven-Gershwin’ er al eens om gekapitteld. Al was het maar omdat medelibrettist Edwin Dubose Heyward de tekst leverde voor dat geniale, lome wiegelied Summertime.