dinsdag 4 oktober 2016

Lydia Steier met Donnerstag aus Licht in Basel (*****)

Anu Komsi/Merve Kazokoglu als Eva
© Sandra Then

COSMIC TONES FOR MENTAL THERAPY

Is Stockhausens Licht-cyclus de Ring van de 20e eeuw, zoals dirigent Titus Engel beweert? Het lijdt geen twijfel dat Karlheinz Stockhausen met zijn monumentale werk, bestaande uit 7 delen (één voor elke dag van de week) en met zijn 29 uren muziek, zijn voorbeeld Richard Wagner wilde overtroeven. Maar eerder dan de Ring is het Parsifal die de cryptokatholieke kosmos van Licht het meest heeft geïnspireerd.

Net zoals Wagner fabriceerde Stockhausen zijn libretti zelf. Daarvoor baseerde hij zich voornamelijk op het Urantia-boek (1955), een via channeling ontstane religieus-scientistisch geschrift dat de joods-christelijke overleveringstraditie voor de 20e eeuw trachtte te actualiseren. Verdere bronnen zijn de theosofische geschriften van Helena Blavatsky en theorema's van de boeddhistische filosofie. In het middelpunt van de cyclus staan drie figuren : Michael (het hemelse principe), Eva (het aards-vrouwelijke principe) en Luzifer (het duivelse principe). Het kolossale werk is opgebouwd vanuit een "superformule". Ze past op 1 velletje papier: het zijn de drie toonreeksen die zich verbinden met de hoofdpersonages, 12 tonen voor Eva, 11 tonen voor de onvolmaakte Luzifer en 13 tonen voor de held Michael.

Donnerstag, het eerst gecomponeerde deel (1978-1980) van de heptalogie, bestaat uit drie delen die heel erg van mekaar verschillen: het eerste deel is een kameropera, het tweede deel is uitsluitend voor orkest met een glansrol voor de trompet, het derde deel is een oratorium met een aanzienlijke koorpartij.

Het werk gaat van start met een proloog ("Gruss"). Nonchalante, kettingrokende muzikanten, in pruiken en kostuums uit de jaren 60, gezeten aan pupiters als van een balorkest uit mijn jeugd, openen het stuk in de lobby van het theater. De heel brassy sound die ze produceren, later ook aangevuld met piano en percussie, is echter onmiskenbaar Stockhausen.

Het eerste deel van het eerste bedrijf ("Michaels Jugend") is het meest autobiografische en naar mijn gevoel ook het sterkste. Stockhausens vader was lid van de NSDAP en stierf op het slagveld in WO II, zijn moeder werd in de psychiatrie opgenomen en door de nazi's vergast in het kader van hun eugeneticaprogramma. Met kan zich voorstellen hoe Stunde Null gevoeld moet hebben voor de 17-jarige componist. Een centrale enclave op het toneel toont de rituelen van een idyllisch gezinsleven met een roze verjaardagstaart in de hoofdrol terwijl daarbuiten zich de traumatisch jeugd van Michael voltrekt. Zijn liefdeloze vader brengt hem het jagen bij,
zijn moeder beleeft een bloederige miskraam en ziet zich overgeleverd aan de handen van euthanasiedoktoren. Geen wonder dus dat we Michael langzaam zien transformeren naar een psychiatrisch patiënt.

Op de achtergrond is een fantastische soundscape te horen van repetitieve, verknipte basclarinetten, gemixed met koorstemmen ("Unsichtbare Chöre") en klakkende tongen als een kletterende regenbui. De klankregie bevond zich in de deskundige handen van Stockhausens muze Kathinka Pasveer. Het publiek was omringd door een 8-kanalig luidsprekersysteem. Het onderscheid tussen electronische stemmen en stemmen op het toneel was nauwelijks te maken en de ruimtelijkheid van de klank was constant fascinerend.

De stemmen op het toneel zingen, declameren, vocaliseren of produceren sissende geluiden. Fantastisch en grappig tegelijk. Anti-opera op zijn best dus, in de zin van Ligeti's "Le Grand Macabre" en daardoor dus ook alweer helemaal opera! Hier geen pretentieuze onzin of cerebraal gebral maar een massieve toonschildering van een verassende zinnelijkheid. Was Stockhausen uiteindelijk toch niet de meest zinnelijke van alle toonkunstenaars van Darmstadt?

De drie hoofdpersonages zijn ontdubbeld in een danser en een instrumentist: Michael door een trompettist, Eva door een bassethoornist, Luzifer door een trombonist. Er komt geen dirigent aan te pas en toch loopt dit waanzinnige stuk muziek niet in het honderd. Deel 2 en 3 van het eerste bedrijf vond ik muzikaal en scènisch minder inspirerend. De bassethoornpartij (Eva's dubbelganger) kon mij niet in dezelfde mate boeien.

Het tweede bedrijf "Michaels Reise um die Welt", is integraal opgevat voor het orkest dat nu gedeeltelijk (blazers en percussie) op het toneel heeft postgevat. De centrale cilinder is nu een psychiatrische instelling en de reis om de wereld speelt zich af in Michaels hoofd. Bovenaan is een projectievlak dat Chris Kondeks fraaie beelden toont van New York, Indië, Bali, Japan etc. De geweldige Paul Hübner (Michaels dubbelganger) eist de hoofdrol op met zijn trompet. Start het orkest met een wall of sound, voornamelijk beheerst door het koper en geschreven met de densiteit van "Die Soldaten" van Zimmermann dan evolueert de muziek gaandeweg naar een meer jazzy sound met o.a. een fijne solopartij voor de contrabassist. In elk van de bedrijven zullen er momenten zijn waarbij een symbiose tot stand zal komen tussen twee klankwerelden: die van het serialisme en die van de free jazz. Heel bijzonder.

Het derde bedrijf ("Michaels Heimkehr") start met een geweldig hemels koor maar valt ook te langdradig uit. Regisseur Lydia Steier vervolgt haar biografische insteek en we zien Michael nu als guru en sekteleider. Tenslotte zal hij een duet houden met zichzelf via een live-camera. Het valt dan pas op hoe goed Rolf Romei gelijkt op de componist. Uiteindelijk zal hij bekennen, ondanks alle narigheid, van de mensen te blijven houden. Muziek is daarbij de helende kracht en Stockhausen is Orpheus.

Vijf trompettisten tenslotte bliezen een "Abschied" vanaf de daken over de nachtelijke Theaterplatz.

Titus Engel geeft deze partituur alles wat ze behoeft, ballen en hoofd, en weet het Sinfonieorchester Basel tot een verbluffende prestatie te verleiden.
Anu Komsi zong en speelde een fantastische Eva. Denk aan Barbara Hannigan maar met het dubbele aan volume. Een erg zinnelijke voordracht. Ook Michael Leibundgut als Luzifer, toonde zich een charismatisch acteur en een uitstekend vertolker met een kernachtige bas.

Voor de theaterpraktijk is het een probleem dat Stockhausen zijn heptalogie voor ongewone bezettingen geschreven geeft. Zijn legendarisch kwartet voor 4 helikopters bijvoorbeeld is een onderdeel van Mittwoch. Toch doet het gerucht de ronde dat Pierre Audi de volledige Lichtcyclus zou gepland hebben in Amsterdam voor 2019. Hopelijk lukt het hem ook!

Geen opmerkingen: